*”Cinîyî serra 100. de Lozanî ser o munaqeşe kenê”* *Komxebata ma Ra Pey*

*Çapemenîye û Rayapêroyî rê:*

*”Cinîyî serra 100. de Lozanî ser o munaqeşe kenê”* *Komxebata ma Ra Pey*

Peymana Lozanî ya “Aştî” ya ke 24ê temmuze 1923yî de ameya îmzekerdene na cografya de şarê ke ciwîyenê înan rê qirkerdiş, asîmîlasyon, bi zor koçkerdiş û nînan reyde eleqedar yew qiro zaf pîl ardo. Yew peymana “aştîye” ra zîyade senedê dewleta Tirk a netewe-dewlete bîyo û kulturanê cîyayan, çinkerdişê nasnameyan ser o estbîyayîşê xo tesîs keno û sey yew aqlê camêrdî yeno hesibnayene û tarîx de wina ca gêno. Peymana ke mabênê heyetê tirk û Rojawanî de ameyo viraştene, delegasyono ke sereyê ci de Îsmet Înonu est o na cografya de sozê îdarekerdişê teahûdê tirkan girewto û tena arminîyî, rumî û yahudîyî kêmînetewe ameyê hesibnayene û heqê nê şaran zî peymane de nêameyo tetbîqkerdene. Kurdî zî bi yew hîlêde tarîxî “tirk-kurd yew ê” bi nê vatişî tarîxî ra ameyê pakkerdene û nameyê xo bira nêardo vîrê xo. Lozan semedê Komara Tirkîya senedê tesîskerdoxî bîya labelê yê ke nasnameyê xo tirk-sunî nîyê semedê înan bîyo yew qirê komelî. Na peymana tarîxî de waşt ke na cografya de kurdan, arminîyan, ruman, sûryanîyan, yahudîyan û êzidîyan û sewbîna nasnameyan polîtîkayanê netewe-dewletan reyde bi metodê şîdetî verba yew çinbîyayîşê tarîxî de veradê.

Ma na cografya de cinîyê şarê qedîmî ciwîyenê roja 16ê temmuze Amed de komxebata ke hetê Tevgera Jinên Azad(TJA) ameya viraştene ma beşdarê na komxebate bîyê û 100 serrî ke polîtîkayê aqlê camêrdî ke ha ma ser o yê û derheqê peynîyê komelkîyî de munaqeşe kerdî.

Komxebata ke ma sernuşteyê Serra 100. de Lozan viraşt û ma uca de ameyê têhet ma ca da nê sernuşteyan;

Verba Peymana Lozanî de mucadeleyê 100 serrî yê kulturî, Peymana Lozanî de Polîtîkayê Ziwananê Kêmîneteweyan ê tesîrê ziwanê kurdkî û dîyalektanê ci, Peymana Lozanî ra pey kurdî û Kurdîstan,  Peymana Lozanî ra pey tadîyayîşê dezgehê perwerdeyî yê arminîyan û tesîrê nasnameyê armînîyî û ziwanê ci, Peymana Lozanî ra pey rewşa sûryanîyan, Peymana Lozanî ra pey rewşa elewîyan.

Komxebata ma ya ke beşdarê ci cematê kêmîneteweyî, SKS, partîyê  sîyasîyî sazgehê çapemenîyî û aktîvîstan ra yena meydan Lozanî ra pey hedefê bingeyînî yê polîtîkayanê asîmîlayonê dewlete gedeyê kêna û cinîyî bîyê û kulturo ke hetê cinîyan ra yeno kiriştene wazeno biqedêno û homojenkerdişê komelkî sey metodê bingeyî ma da verê çiman. Prosesê 100 serrî ke yena ciwîyayene rijîyayîşê ci ra tewr zaf reyna ma cinîyî tesîr dîyî û Lozanî ra pey polîtîkayê netewe-dewletî yê ke vejîyayê meydan hedefê xo yê bingeyînî polîtîkayê rûmetanê kulturî ser o bi ame munaqeşekerdene. Komxebate de nê babetanê bihêz, senînîye û munaqeşeyê rojevî ke ameyê  kerdene peynîyî cêr de ameyê nuştene;

Peymana Lozanî sey yew peymana metnê “aştîye” ney hemberê kêmîneteweyîyan de sey metnê destpêkê çinkerdişî ya. Dewlete tirke wexto ke senî Lozanî ra agêraya karê xo yo tewr vernî Komara Tirkîya Qanûnê bingeyînî bedilnayo na cografya de her kes ameyo tirk hesibnayene û polîtîkayê asîmîlasyonî ameyê destpêkerdene. No proses de şarê kêmîneteweyî pêro pîya maruzê qirkerdişî bîyê. Lozan de heqê ke dîyayê kêmîneteweyan nê heqî zî nêameyê tetbîqkerdene. Amancê xo tena netewe-dewleta homejene viraştiş o. Nê pêro gamî hemberê Rojawanî de ney, bi tesdîqê Rojawanî ameyê tescîlkerdene.

Heyetê tirk Lozan de “tirk-kurd yew ê” vanê bi hîlekarîye “kurdî çîyêk taleb nêkenê” vanê heyetê tirk wexto ke agêreno  welat gamê xo yê tewr vernîyî, Tekperest Qanûnê bingeyî yê 1924î, Planê islahatî yê Şarkî, Polîtîkayê Îskanî, Tetbîqkerdişê Îdareyê Pêtî, Şêx Seîtî ra, heta Dêrsimî polîtîkayanê qirkerdişî yenê viraştene. Gamê qirkerdişî semedê pêro şar û bawerîyan benê polîtîkayanê asîmîlasyon û hetê kulturî ra polîtîkayanê çinkerdişî anê meydan. Şarê arminî ameyo surgunkerdene, cîya yenê tepîştene, wendegehanê xo de zî tabîyê asîmîlasyonî bîyê. Şarê sûryanî Lozan de nêameyo naskerdene. Nasname û kulturê xo ciwîyayîş nêameyo destûrdayene. Elewîyan Koçgirî ra heta Dêrsimî, Çorumî ra heta Mereş Sêwasî qetlê xo dewam kerdo û bawerîya xo goreyê îdeolojîyê fermî ameyo asîmîlekerdene. Reyna sey elewîyan şarê êzidî bawerî û nasnameyanê xo bi fermanan ameyo qirkerdene. Seserra 21. de verê çimanê pêro netewe-dewletan de hetê çeteyê DAÎŞ’î ra ameyê qetlkerdene. Reyna nê qirkerdişî cinîyan ser o ameyo dewamkerdene. No proses de vernî cinîyan û şarê ke bindest ê milê xo çewt nêkerdî û têkoşînê xo dewam kerdî.

Heqîqatê komelkî yê şarê kurdî yo ke Lozan de ameyo parçekerdene, viraştişê yewbîyayîşê neteweyî û nê komployê mîyanneteweyî vengvetiş ganî gamê bingeyînî yê tewr vernîyan ra bibo. Kîşta ney de rayîrê  ciwîyayîşê şaran ê têduşt û azad ancax mîyanê neteweya demokratîkî de do mumkun bibo. Ewro no serkewtiş îdareyo yekane ” statuya rojawanî bêro şinasnayene, persê kurdan rayîranê demokratîkan ra bêro çarevînayene, bawerî û kulturê kêmîneteweye semedo ke bi serbestî bêro ciwîyayene semedê ney ganî ganî bêrê eştene.

Peymana Lozanî barê şaran de meşrû nîya û ganî betal biba. Herinda ney de yew peymana komelkî bêro viraştene û heme cîyayîyan, heme nasnameyan uca de têduşt bêrê hesibnayene. Wina yew peymane rê zî nika hewceyîya xo  zaf est a. Kêmîneteweyan goreyê polîtîkaya”lete-parçe bike-îdare bike” na polîtîka reyde dewleta tirke kêmîneteweyan wazena dekera mîyanê xo. Hemberê nê aqlê camêrdî wayîrê nasnameyê xo, kulturê xo, ziwanê xo û cîyayîya xo bivejê û hetê rayîrê pîyaciwîyayîşî de rêxistinkerdiş ancax hêzo bingeyî tena ma cinî yê.

Ma, cinîyî bi Lozanî sey  mexdûr bêrê hesibnayene zî ewro sey nasnameyêkê tekoşerî hemberê peymane de tewr hêzê demokratîkî yê. Na cografya de bawerîya ma est a ke “seserra 21. do seserra cinîyan” bibo û ma reyna tekrar kenê ke ganî hewceyîya awankerdişê netewa demokratîkî û yew sîstemo demokratîk o konfederal est o.

Tevgera Jinên Azad (TJA)